Świętokrzyski Park Narodowy obejmuje najwyższą część Gór Świętokrzyskich: Łysogóry z 612–metrową Łysicą i 595–metrowym Świętym Krzyżem. Lasy jodłowe i jodłowo – bukowe, mroczne nawet za dnia, bory bagienne i ślady pogańskich kultów sprawiają, że Park otoczony jest aurą tajemniczości. Ludowe podania przechowały informacje o sabatach czarownic zlatujących na Łysicę na miotłach i harcujących na ostrych głazach podczas rytualnych tańców. Tajemnica okrywa także świętego Emeryka, którego figura stoi w Nowej Słupi. Jak niesie wieść, kamienny Emeryk nie jest nieruchomy, ale powoli zmierza w kierunku klasztoru na Świętym Krzyżu, a kres jego pielgrzymki będzie jednocześnie ostatnią chwilą tego świata.
Skały z trzech er
Słynne świętokrzyskie lasy, ochrzczone przez Żeromskiego „puszczą jodłową”, to dzisiaj zaledwie pozostałość dawnej puszczańskiej świetności. W lasach parku rośnie 35 gatunków drzew, a ponad 670 drzew uznano za pomniki przyrody. Góry Świętokrzyskie, niewysokie, ale bardzo oryginalne, są najstarszymi z polskich gór i jednymi ze starszych w Europie. Ruchy skorupy ziemskiej wydźwignęły je zgodnie z kierunkiem wytyczonym przez potężne pęknięcia. Dzisiaj śladami tych pęknięć, niegdyś gładkich, są zniszczone erozją malownicze zręby. Góry Świętokrzyskie są niczym muzeum geologiczne z kolekcją skał pochodzących z trzech er. Gołoborza, czyli rumowiska kawałków kwarcytu, to wynik kruszenia wysokich niegdyś grani podczas zlodowaceń. Prawdopodobnie świętokrzyskie szczyty nie zostały pokryte lądolodem, który nasunął się na teren Polski ze Skandynawii, przez co wystawiły się na niszczącą zawieruchę dziejów. Woda w szczelinach skał zamarzała, to znów rozmarzała. To niezdecydowanie wody zadecydowało o tym, że góry skruszały i stoczyły się po własnych zboczach.Od tysięcy lat bloki gołoborzy są zasiedlone przez mchy i porosty. Kolorowy „osad” na głazach tworzy 129 gatunków porostów i 190 gatunków mszaków.
Góry Świętokrzyskie: jakie zwierzęta?
Najciekawszymi zwierzętami parku są mięczaki i owady, zwłaszcza ich gatunki górskie ze skalnych rumowisk. Na Świętym Krzyżu mieszka pluskwiak wodny, który występuje wyłącznie w tym miejscu. Łysica ma za to rzadkie gatunki pająków. Na chronione nagie ślimaki zastawia pułapki prawie tak samo rzadka ryjówka: dorastający do 7 cm zębiełek karliczek. Lasy i wilgotne łąki parku porastają rzadkie rośliny, np. storczyk plamisty i lubiące cień parzydło leśne, które nie parzy, a jego jasne kwiatostany zdają się lekko świecić w mroku. Z góry Park wygląda jak leśna wyspa. Na tej wyspie żyją jedne z najbardziej jaskrawych ptaków Europy: krzyżodzioby świerkowe o żółtych lub pomarańczowych piórach. Zgodnie z nazwą, krzyżodzioby mają niesymetrycznie skrzyżowane części dzioba, co ułatwia im wydobywanie nasion z szyszek.
W Parku jest kilka miejsc będących świadectwem wczesnej historii dwóch podgatunków człowieka. W jaskini Raj znaleziono ślady obozowiska neandertalczyka sprzed ponad 40 tys. lat. „Krzemionki” – rezerwat archeologiczny z zabytkami najwcześniejszego górnictwa z epoki kamienia gładzonego (sprzed 5,5–4 tys. lat), jest świadectwem rozwoju naszego podgatunku. W ufundowanym przez Bolesława Krzywoustego XII–wiecznym klasztorze Benedyktynów na Św. Krzyżu powstał nasz najstarszy zabytek piśmiennictwa: „Kazania Świętokrzyskie”.
